Ümumbəşəri sosial bəla - insan alveri: Dənizdə insan alverinə qarşı mübarizə

 Dünya birliyinin davamlı səylərinə baxmayaraq, insan alveri müasir dövrün ən aktual problemlərindən biri olaraq qalmaqdadır. Əksər dövlətlər problemin kökündə dayanan sosial, iqtisadi, mədəni, siyasi amillərin aradan qaldırılması, insan alverinin bütün formalarına qarşı mübarizənin sərtləşdirilməsi, qurbanlarına hərtərəfli yardım göstərilməsi istiqamətində zəruri addımlar atırlar. 

Bu mənada insan alverinin qarşısını almaq sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsinə, qabaqcıl təcrübənin öyrənməsinə və tətbiqinə xidmət edən  tədbirlərin əhəmiyyəti danılmazdır. Demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu yolunu seçmiş, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlət siyasətinin prioritet istiqaməti elan etmiş Azərbaycanda insan alverinə qarşı mübarizə üzrə kompleks tədbirlər hüquqi müstəvidə artıq 17 ildən artıqdır davam etdirilir.

Dənizdə insan alveri təhlükəsi 

İnsan alveri getdikcə qlobal böhrana çevrilib. Hər il minlərlə insan qeyri-qanuni olaraq okeanın o tayında insan alverinə məruz qalır, çox vaxt istismar və fiziki zorakılıqla üzləşirlər. Bu qurbanların çoxu yalan vədlər və ya aldadıcı taktikalarla bu cinayət fəaliyyətinə cəlb edilir. Dənizdə İnsan Alveri bütövlükdə qlobal gəmiçilik sənayesinə də mənfi işıq salır.

Bəzi hesablamalara görə, insan alveri hazırda dünyanın ən gəlirli mütəşəkkil cinayətlərindən biridir və ildə 150 ​​milyard dollardan çox gəlir gətirir. Walk Free Foundation-un Qlobal Köləlik İndeksi 2016-ya görə, onun qurbanlarının üçdə ikisi və ya 25 milyon insan Şərqi Asiya və Sakit Okean hövzəsindədir.

 Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotiklər və Cinayətlər üzrə İdarəsi (UNODC) tərəfindən dərc edilmiş İnsan Alverinə dair Qlobal Hesabatına görə, qurbanların 85 faizindən çoxu region daxilində insan alverinə məruz qalıb. 

Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatına (IOM) görə, bir çox Cənub-Şərqi Asiya qurbanları ödənişli iş axtarmaq üçün miqrasiya edirlər, lakin balıqçılıq, kənd təsərrüfatı, tikinti və ev işlərində işləməyə məcbur olurlar. ABŞ Dövlət Departamentinin 2018-ci il İnsan Alveri Hesabatına görə, onların əksəriyyəti qanunsuz fəaliyyət göstərən brokerlər və işə götürənlər tərəfindən tələb olunan hədsiz rüsumları ödəyə bilməyən və bu səbəbdən borc əsarətinə və digər istismar formalarına məruz qalan insanlar təşkil edir.

Gəmiçilik sənayesi ilə məşğul olan insanların və dəniz yolu ilə daşınan yüklərin çoxluğu səbəbindən dəniz sektoru insan alverinə xüsusilə həssasdır. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdən olan şəxslər tez-tez insan alverçiləri tərəfindən hədəfə alınır və onları insan alveri vəziyyətlərinə cəlb etmək üçün istifadə olunur. 

Dənizdə insan alveri ilə mübarizəyə hökumətlərin, beynəlxalq təşkilatların və özəl sektorun əməkdaşlığının cəlb edilməsi effektiv addımlardan sayılır.

Ümumdünya insan alverinə qarşı mübarizə tədbirləri

Məcburi əmək və insan alveri çox mürəkkəb cinayətlərdir və buna görə də çoxtərəfli yanaşma tələb edir. Mütəşəkkil cinayətkar şəbəkələr bu işə cəlb olunduğundan digər ölkələrlə əməkdaşlıq çox zaman mühüm faktora çevrilir. Bundan əlavə potensial zərərçəkənlər xüsusiləşdirilmiş yardıma ehtiyac duyurlar ki, bunu da əmək müfəttişləri təmin edə bilmirlər. Əməkdaşlığın məqsədi ölkələrdən asılı olaraq dəyişə bilər. 

İşçi və işəgötürən təşkilatları ilə əməkdaşlıq son dərəcə vacibdir. Bu sosial dialoq mexanizminin tərkib hissəsinə çevrilməlidir və lazım olduqda əmək müfəttişləri və sosial partnyorlar informasiya bölgüsü edərək buraxılmış səhvləri düzəldə bilərlər.

1. Məcburi əmək və insan alveri çox zaman mütəşəkkil cinayətkarlıqla bağlı olduğu üçün polisin yardımı vacib ola bilər. Əmək müfəttişləri çətinliklə üzləşdikləri və ya onlar təhlükə ilə rastlaşdıqları zaman onların polisin yardımını istəməsi fərqli təsirə malik ola bilər. Xüsusilə, bu müfəttişlərin öz fiziki sağlamlıqlarını təmin edər.

2. Əmək müfəttişlərinin istifadə etdikləri sanksiyaların effektivliyi bütövlükdə onların bu halları məhkəmə orqanlarına verdikdən sonra məhkəmənin onları necə icraata götürməsindən asılıdır. Əmək müfəttişləri və məhkəmələr (məsələn, ümumi və yaxud əmək məhkəmələri) arasında sıx əməkdaşlıq və koordinasiya sanksiyaların effektivliyinə təsir edə bilər.

3. Miqrasiya orqanları ilə sıx əməkdaşlıq insan alveri qurbanlarının deportasiya olunmaqdan qorunması işində mühüm rol oynaya bilər, belə ki, onların əksəriyyəti qeyriqanuni miqrant işçilərdir. Onlar həmçinin insan alveri qurbanları üçün müvəqqəti yaşayış icazəsinin alınmasına da cəlb oluna bilərlər. Amma bu cür əməkdaşlıq elə qurulmalıdır ki, o əmək müfəttişlərinin əsas məqsədlərinə, yəni işçilərin hüquqlarının və maraqlarının qorunması (onların hüquqi statusundan asılı olmadan) və eləcə də əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması işinə xələl gətirməsin.

4. Məcburi əmək və insan alveri qurbanlarının əksəriyyəti sosial müdafiə və ya sosial sığorta mexanizmləri ilə əhatə olunmurlar. Sosial ödəmələrdə saxtakarlıq və digər müvafiq məlumatlar əmək müfəttişlərinə sistematik olaraq ötürülməlidir ki, yüksək riskli müəssisə və fəaliyyət növləri müəyyən edilə bilsin. Eyni zamanda, əmək müfəttişləri sağlamlıq və təhlükəsiz əmək şəraiti işçiləri risk altına alan iş yerləri barədə sosial müdafiə və sosial sığorta qurumlarına onların müracitələri əsasında məlumat verə bilərlər.

5. Beynəlxalq təşkilatlar son illərdə məcburi əmək və insan alverinə qarşı daha effektiv mübarizə aparmağa çağırmış və qlobal səviyyədə vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün çoxlu proqramlar başlamışlar. Adətən əmək müfəttişləri bu milli və ya regional, xaricdən maliyyələşən proqramlara cəlb olunmurlar. Bununla belə onlar əməkdaşlıq, bacarıqların inkişaf etdirilməsi və yaxşı təcrübələrin bölüşdürülməsi üçün yaxşı müstəvi yarada bilirlər.

Azərbaycan insan alverinə qarşı mübarizə sahəsində böyük nailiyyətlər əldə edib.

Ölkəmiz hələ 2003-cü ildə BMT-nin Transmilli Mütəşəkkil Cinayətkarlığa qarşı Konvensiyasına və onun tamamlayan insan alverinin, xüsusən qadın və uşaq alverinin qarşısının alınması, aradan qaldırılması cəzalandırılması haqqında protokola qoşularaq üzərinə bu beynəlxalq sənədin müddəalarının yerinə yetirilməsində cinayət təqibinin yüksək səviyyədə həyata keçirilməsi, qurbanların müdafiəsi, ölkədaxili və beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi kimi öhdəlikləri götürüb.

Son illər respublikamızda insan alverinə qarşı mübarizə tədbirləri gücləndirilib, ölkəmizdə bu sahədə mükəmməl qanunvericilik bazası, maarifləndirmə sistemi mövcuddur. Respublikamızda 2008-2009, 2009-2014 illər üzrə həyata keçirilən milli fəaliyyət planları çərçivəsində insan alverinə qarşı mübarizə, insan alveri potensiallarının müəyyən edilməsi, onların maarifləndirilməsi, cəmiyyətə inteqrasiya olunması sahəsində çox ciddi addımlar atılıb. 

Prezident İlham Əliyevin 2020-ci il iyulun 22-də “Azərbaycan Respublikasında insan alverinə qarşı mübarizəyə dair 2020-2024-cü illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nın təsdiq edilməsi haqqında Sərəncamı Azərbaycanda bütün səviyyələrdə insan alverinə qarşı mübarizənin davamlılığını nümayiş etdirir.